DENİZ TİCARETİ HUKUKUNDA DEMURAJ ve DETENTION

Av. Tevfik Mert Solak*

GİRİŞ

Deniz ticareti, binlerce yıldır insanlığın devam ettirdiği ve uluslararası çapta çok yüksek hacimli ticaretin yapıldığı bir ticarettir. Her ne kadar dünya çapında deniz ticareti ile ilgili firmaların sayısı az olsa da Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı tarafından hazırlanan “2023 Yılı Bütçesi Vatandaşın Bütçe Rehberi” ile deniz ticareti filo sıralamasında Türk sahipli filoların 2022 yılında dünyada 14. sırada olduğu ve elleçlenen yükün 542,6 milyon ton, elleçlenen konteyner miktarının 12,4 milyon TEU’ya ulaştığı, “Denizyolu Ulaşımı Programı” kapsamında 1 milyar 891 milyon lira ödenek tahsis edildiği açıklanmıştır.[1]

s 

Deniz ticareti hususunda yüksek hacimli ekonomik girişimlerin olması, deniz taşımacılığı sonucunda bir çok firmanın ticaretinin yüksek ölçüde engellenmesi gibi durumlar sebebiyle, gemilerin seferleri genellikle zamanlama olarak önceden ayarlanmakta ve bu nedenle en ufak bir gelişme sonucunda büyük zararlar doğabilmektedir. Süregelen yıllarda taşıyanların zaman programının dışına itilmesini engellemek adına taşıtanların kusuru sonucu oluşan gecikmeler bazı yaptırımlara bağlanmıştır.

İlgili yaptırımlar, taşıyanın gemisinde seferinde gecikme yaşanması gibi haller veya taşıyanın konteynerlerinde gecikme yaşanması olmak üzere ayrılmıştır. Gemilerde ve konteynerlerde farklı anlamlar doğuran demuraj ve detention durumları oluşabilmektedir.

BÖLÜM I.

GEMİLER İÇİN DEMURAJ VE DETENTION

Deniz ticareti gerçekleştirilmesi için taşıyan ve taşıtan arasında bir sözleşme kurulur. Taraflar arasında kurulan bu sözleşme uyarınca denizyolu seferiyle limandan limana sefer yapılır. İlgili sözleşme, tarafların kendi aralarındaki anlaşmaları uyarınca navlun veya gemi kirası sözleşmesi olarak düzenlenebilir. Navlun sözleşmeleri, kırkambar sözleşmeleri ve çarter sözleşmeleri olarak ikiye ayrılırken; çarter sözleşmeleri de zaman çarteri ve yolculuk çarteri olarak ikiye ayrılır.

Denizyolu taşımacılığı esnasında taşıyan ile taşıtan arasında yapılan sözleşme uyarınca yapılan işlemlerde gemilerin ve konteynerlerin planlanan zaman programının dışına çıkması sonucunda, daha sonra yapılacak olan taşıma işleminde taşıyan için gecikme hali yaşanmaktadır. Taşıyan, taşıtan ile anlaşıldığı üzere deniz taşıması faaliyetini yapmak üzere denize ve sefere elverişli gemi ile işe başlayacağı limana yaklaşırken taşıtana yazılı bir ihbar göndererek bilgi verir. Hazırlık ihbarının yazılı yapılması zorunluluk olduğundan, ayrıca Hazırlık Mektubu adı ile de ortaya çıkabilmektedir.

Hazırlık İhbarı/Mektubu:

Hazırlık ihbarı, deniz taşımacılığında gerçekleştirilen navlun sözleşmelerinden yolculuk çarteri sözleşmelerinde sıklıkla görülmektedir. 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK) madde 1152 uyarınca hazırlık bildirimi, yüklemenin belirlenmiş bir günde başlayacağı hususunda bir karar olmadığında taşıyan veya yetkili temsilcisinin taşıtana yaptığı bildirimdir.

TTK 1152/1: “Yüklemenin belli bir günde başlayacağı kararlaştırılmamışsa, taşıyan veya yetkili bir temsilcisi, ikinci ilâ beşinci fıkra hükümlerine uygun olarak taşıtana bir hazırlık bildiriminde bulunur.”

Yüklemenin başlayacağı tarih kesin olarak belirtilmiş olsa da taşıtanın geminin yüklemeye hazır olup olmadığını tam olarak bilebilmesinin imkânsız olacağından bahisle; taşıyanın taşıtana geminin yüklemeye hazır olduğu bilgisini vermesi zorunludur.

TTK 1152/2: “Hazırlık bildirimi, gemi, 1142nci maddede öngörülen demirleme yerine varınca yapılır.”

“1142/1: Kaptan, eşyayı almak için gemiyi sözleşmede kararlaştırılan yere demirler.

1142/2: Sözleşmede yalnızca geminin yükleme yapacağı liman veya bölge kararlaştırılmışsa, gemi, bu liman veya bölge için tahsis edilmiş bekleme alanında yükleme yerinin belirlenmesini bekler.”

Madde hükmü ile görüldüğü üzere, gemi önceden belirlenmiş yükleme limanına yaklaşınca oraya tahsis edilen bekleme alanı yani demirleme sahasına girerek limanda sıraya girmiş olur. Liman tarafından yüklemeyi yapacak geminin yükleme yapacağı alan belirlenir ve ilgili gemi o alana bağlanır.

TTK 1152/3: “1142nci maddenin ikinci fıkrasında yazılı hâllerde, hazırlık bildiriminde bulunulması üzerine gemiye, yükleme yeri gösterilmez veya suyun derinliği, geminin selameti, yerel düzenlemeler veya tesisler verilen talimata göre hareket etmeye engel olursa, gemi, bekleme alanında kalır. Bu hükmün uygulanmasında, liman yönetiminin talimatı, taşıtanın talimatı hükmündedir.”

TTK madde 1152’nin ikinci fıkrası kapsamında yapılan açıklamalar, üçüncü fıkrası için de geçerlidir.

TTK 1152/4: “Yolculuk çarteri sözleşmesine veya taşıtanın sonradan verdiği geçerli bir talimata göre, taşıtandan başka bir kişiye bildirimde bulunulması gerekiyorsa, bildirim bu kişiye yapılır. Bildirimin muhatabı bulunamazsa veya muhatap bildirimi almaktan kaçınırsa, bu durum derhâl taşıtana bildirilir. Bu takdirde, hazırlık bildirimi, bildirim girişiminde bulunulduğu tarihte yapılmış sayılır.”

Taşıtan ile taşıyan arasında yapılan sözleşme ile taşıma işlemi kararlaştırılırken, yükün taşıtanı, taşıtan tarafından yetkilendirilen başka bir kişi de olabilmektedir. Yetkili kişi, bildirimi almaktan imtina ederse, hazırlık bildirimi yapılma girişiminin yapıldığı ilk tarih hazırlık ihbarı tarihi olacaktır.

TTK 1152/5: “Hazırlık bildiriminin geçerliği, herhangi bir şekle bağlı değildir. Hazırlık bildiriminin hüküm doğurması için, muhatabına ulaşması zorunludur.”

İlgili fıkradan da görülebileceği gibi hazırlık bildirimi yapılması şekle bağlı olmayıp, ilgilisine ulaşmış olduğunun ispatı yeterlidir.

Yükün Teslimi:

Aksine hüküm yoksa yük, taşıtan tarafından hazırlanarak taşıyana teslim edilmelidir; yine aksine hüküm olmaması halinde, yükün fiilen gemiye yüklenmesi ve bu yükleme masrafları taşıyana aittir.

Yükün teslim şekli taraflar arasında yapılacak sözleşmede belirlenebilir. Bunlar Free-In-Out (FIO), Free-In-Out-Stowage (FIOS) veya Free-In-Out-Stowage-Trim) olarak sıralanabilir. Yükleme şekillerine göre taşıtan ve taşıyanın teslim anındaki borçları değişmektedir.

Yükleme Süresi:

Yükleme süresinin serbest süresi yani starya süresi, aksi kararlaştırılmadıkça taşıyanın ayrıca bir para talebine hakkı olmaksızın yüklemenin bitirilmesine kadar kaptanın beklemeye mecbur olduğu süredir. Yani geminin yükleme veya boşaltma için limana gelip hazırlık ihbarı vermesinden ve sürelerin başlangıcı için bir ihbar süresi öngörülmüşse bunun dolmasından sonra yükle ilgili şahısların faaliyetlerini ifa edecekleri süre olan starya süresi yani yükleme ve boşaltma süreleri işlemeye başlar. Bu süre taşıtan ve gönderilen lehine bir süre olduğundan bu şahıslar yükleme ve boşaltmaya hemen başlamak zorunda değillerdir.[2]

TTK 1153/1: “Yükleme süresi, hazırlık bildiriminin, muhatabına ulaşmasını izleyen ilk takvim günü ve eğer yüklemeye fiilen başlanmışsa, o andan itibaren işlemeye başlar. Sürenin işlemeye başladığı anda, yüklemeye fiilen başlanamaması hâlinde de 1156. madde uygulanır.”

Yükleme süresinin taraflar arasında yapılan sözleşmede belirtilmemesi halinde ise, TTK madde 1153/2 uyarınca yüklemenin yirmi dört saat kesintisiz yapılmasıyla ihtiyaç duyulacak süre hesaplanacaktır.

TTK 1153/2: “Yükleme süresi sözleşme ile belirlenmemişse, yüklemenin yirmidört saatlik kesintisiz çalışma ile yapılması hâlinde ihtiyaç duyulacak süre, yükleme süresi olarak kabul edilir. Bu süre hesaplanırken, yüklemenin yapılacağı liman, taşımayı yapan gemi, yükleme tesis ve araçları ve yükün niteliği ile birlikte yükleme limanı düzenlemeleri ve yerel teamül göz önünde bulundurulur.”

Starya süresi, tarafların iradelerine göre ücretli olabilmektedir.

TTK 1153/3: “Taraflar, yükleme süresi için ücret ödenmesini kararlaştırabilirler.”

Serbest zamanın işleyebilmesi için taşıyanın TTK m. 1176 uyarınca bildirimde bulunması gerekse de yeterli değildir. Konteynerin tesellümü bakımından alacaklının temerrüdünden (konteyneri teslim alacak olan bu durumda taşıtan olduğu için taşıtanın temerrüdünden) söz edebilmek için taşıyanın eşyayı teslim ediminin ifası için üzerine düşen her türlü işlem ve eylemi yerine getirmesi gerekir. Navlun sözleşmesinden doğan eşyayı taşıtana veya yetkili temsilcisine teslim borcunda alacaklının temerrüdü için taşıyan tarafından sözlü ifa teklifi yapılması yeterli değildir; “fiili ifa teklifi”nde bulunulmuş olmalıdır. Fiili ifa teklifinde, borçlunun üzerine düşen her türlü işlem veya eylemi yerine getirip getirmediğinde, borçlu konumdaki taşıyanın “faaliyet alanı” da belirleyici olacaktır. TTK m. 1167’deki giderler üzerinden somutlaştırılan risk paylaşımına göre sözleşme, boşaltma limanı düzenlemeleri ve (bunlar yoksa) yerel teamül ile aksi öngörülmediği sürece, konteynerin gemiden çıkartılması için gerekli işlemler taşıyanın faaliyet alanında yer alır. Böylece konteynerin gemiden çıkarılmasına ve bununla doğrudan bağlantılı işlemler sona erene kadar starya süresinin işletilmemesi gerekir. Esasında TTK m. 1167’de yer alan faaliyet alanı ilkesi, boşaltmayı esas alan konteyner beklemesine dair serbest zaman uygulamasıyla genel olarak örtüşmektedir.[3]

Buna karşılık, genellikle uygulamada görüldüğü konşimentoda starya süresinin geminin boşaltma limanına ulaşmasından sonra işlemeye başlayacağı öngörülmüş ise, henüz ortada alacaklının temerrüdü için gerekli olan ifa teklifinden söz edilemeyeceği için serbest zaman da işlemeyecektir.

Yüklemenin Süresinde Tamamlanmaması ve Demuraj:

a) Starya süresi aşıldıktan sonra yüklemenin devam ettiği süreye, sürastarya süresi denilmektedir. Taşıtan ile taşıyan arasında yapılan sözleşme uyarınca sürastarya klozuna yer verilmesi halinde herhangi bir bildirim yapmadan yüklemenin bitmesini bekleyecek ve sürastarya süresi ile ilgili olarak taşıyan, taşıtandan ücret talep edebilecektir.  Sürastarya süresi için ödenen ücrete demuraj adı verilmiştir.

TTK 1154/1: “Sözleşmede kararlaştırılmışsa taşıyan, eşyanın yükletilmesi için yükleme süresinden fazla beklemek zorundadır. Fazladan beklenilen bu süreye “sürastarya süresi” denir.”

TTK 1154/3: “Sürastarya süresi, yükleme süresi bitince, herhangi bir bildirime gerek kalmaksızın başlar.”

Sürastarya süresinin işleyeceği sadece belirtilmiş fakat tanımlanmamışsa, starya süresinin bitiminden itibaren sürastarya süresi on günle sınırlı olacaktır.

 TTK 1154/2: “Sözleşmede sürastaryadan veya sadece sürastarya parasından söz edilmiş olup da sürastarya süresi belirtilmemişse, bu süre on gündür”

Taşıyanın sorumluluklarını yerine getirmesine rağmen taşıtanın yüklemeye dair sorumluluklarını yerine getirmemesi ve yük teslimini starya süresi içerisinde yapmaması halinde yukarıda açıklanan sürastarya süresi işlemeye başlayacaktır. Sürastarya süresi boyunca doğan sürastarya ücretini taşıtan, taşıyana ödeyecektir.

b) Yükleme, starya veya sürastarya süreleri içerisinde başlayacağı gibi, bu süreler kapsamında hiç başlamamış olabilir. Taşıyan böyle bir durumda, sözleşmeyi feshetmiş sayılabilir veya yükleme yapılmasını beklemeye devam edebilir. Taşıyan eğer sözleşmeyi feshettiyse, durumu taşıtana faks, e-posta veya ispat edilebilecek benzer yazılı şekillerle bildirmek zorundadır. Taşıyan diğer seçenek olan beklemeyi seçerse, beklediği süre boyunca karşılaştığı zararların tamamını taşıtandan isteyebilecektir.

TTK 1159/1: “Yükleme süresi ve kararlaştırılmışsa sürastarya süresi bittiği hâlde yükleme henüz başlamamışsa taşıyan;

a) Sözleşmeyi feshedilmiş sayabilir veya

b) Yüklemenin yapılması için beklemeye devam edebilir.”

TTK 1159/2: “Taşıyanın, sözleşmenin feshedildiğini kabul edip 1158 inci maddenin ikinci fıkrası uyarınca tazminat isteyebilmesi için beklemekle yükümlü olduğu süre dolduğunda, taşıtana faks mesajı, elektronik mektup veya benzeri teknik araçlarla da mümkün olmak üzere, yazılı bildirimde bulunması zorunludur.”

TTK 1159/3: “Taşıyan, yüklemenin yapılmasını beklemeye devam ederse, bu fazla bekleme sebebiyle uğradığı zararın tamamını taşıtandan isteyebilir.”

c) Taşıyan, starya ve sürastarya süreleri bittiğinde yüklemenin tamamlanmasını daha fazla beklemek zorunda değildir. Taşıtanın talimatı olması halinde taşıyan daha fazla beklerse, beklediği süreçte karşı karşıya kaldığı giderlerle zararlarını taşıtandan talep edebilir. Taşıtanın talimatı beklenmesi yerine yola çıkılması yönünde olur ise, daha fazla bekleme şansı olmayacak ve yola çıkacaktır.

Navlun Ücretinin Peşin Ödenmemesi Halinde Eksik Teslim:

Yükü tamamen teslim almayan taşıyan, taşıtanın talimatıyla yola çıkarsa taşıyan tarafından sözleşmede kararlaştırılan navlunu her halde kazanmış olacaktır. Taşıyan, taşıtandan navlunu, sürastarya ücretini ve eksik yükleme nedeniyle uğradığı zararları talep edebilecektir. Eğer taşıyan boşta kalan alana başka bir yük alırsa taşıtanın boş alanlar için navlun ödemesine gerek kalmayacaktır.

TTK 1160/1: “Yükleme süresi ve kararlaştırılmış ise sürastarya süresi bittikten sonra, taşıyan, yüklemenin tamamlanması için daha fazla beklemek zorunda değildir. Taşıyan, taşıtanın talimatına dayanarak yükleme ve varsa sürastarya süresinden sonra beklemeye devam ederse, bu süre için yaptığı giderlerle bu yüzden uğradığı zarara karşılık tazminat isteyebilir.”

TTK 1160/2: “Yükleme süresi ve kararlaştırılmış ise sürastarya süresi bittikten sonra, taşıyan, taşınması kararlaştırılan eşyanın tamamı yüklenmiş olmasa bile, taşıtanın istemi üzerine yola çıkmak zorundadır. Bu durumda taşıyan;

a) Sözleşmede kararlaştırılmış olan navlunun tamamını,

b) Doğmuş sürastarya ücretini,

c) Eksik yükleme sebebiyle yapmak zorunda kaldığı giderleri ve uğradığı zararı,

d) Alacakları, eksik yükleme sebebiyle kısmen veya tamamen teminatsız kalmışsa, kendisine ek teminat gösterilmesini,

isteyebilir. Şu kadar ki, kısmen yüklenmeyen eşyanın yerine başka bir sözleşme uyarınca eşya taşınmışsa, bu eşya için alınacak navlun, (a) bendine göre istenecek navlundan düşülür.”

TTK 1160/3: “Yükleme süresinin ve kararlaştırılmışsa sürastarya süresinin sonunda, kararlaştırılan eşyanın tamamı yüklenmemiş ve birinci ile ikinci fıkralara göre talimat da verilmemiş ise, taşıyan, taşıtana faks mesajı, elektronik mektup veya benzeri teknik araçlarla da mümkün olmak üzere yazılı bildirimde bulunup, belli süre içinde talimat verilmesini isteyebilir. Sürenin sonuna kadar talimat verilmezse taşıyan, sözleşmeyi feshedilmiş sayarak 1158 inci maddeden doğan haklarını kullanabilir.”

İlgili hususta fark yaratan durum ise navlunun peşin ödenmemiş olduğu hallerde, eksik yükleme dolayısı ile navlunun kısmen teminatsız kalması bu sebeple taşıyanın bir riske maruz kalmasıdır. Çünkü, yük navlunun teminatıdır ve taşıyanın navlun ve bazı diğer borçlar ödenmediği takdirde, yük üzerinde kanuni rehin hakkı vardır; taşıyan yola çıkmak için ek teminat isteyebilir ve bu verilmediği takdirde yola çıkmayabilir.

Yükleme ve Sürastarya Süresinin Hesabı:

Bekleme süresi, staryada veya sürastaryada fark etmeksizin herhangi bir şekilde kesilmeden; takvim günü boyunca kesintisiz olarak hesaplanır. Taşıtan ile ilgili olarak ne olursa olsun herhangi bir şekilde yükleme yapılamamış olursa süre işlemeye devam ederken taşıyanın işlem yapamaması halinde süre durdurulabilir. Taşıtan ve taşıyanı birlikte etkileyen doğal afet, seferberlik vs durumlarda ise süre işlemez fakat yine de taşıtan, taşıyana her ne kadar starya süresi içerisinde olsa da demuraj bedeli ödeyecektir.

TTK 1156/1: “Yükleme süresi takvime göre aralıksız hesaplanır.”

1156/2: ”Taşıtanın faaliyet alanında gerçekleşen tesadüfi sebepler dolayısıyla eşyanın gemiye teslimi mümkün olmayan günler de yükleme süresinin hesabında dikkate alınır.”

1156/3: “Taşıyanın faaliyet alanında gerçekleşen tesadüfi sebepler dolayısıyla eşyanın gemiye alınması mümkün olmayan günler ise bu sürenin hesabında dikkate alınmaz.”

1156/:4 “Fırtına, buz istilası veya seferberlik gibi her iki tarafın faaliyet alanını ilgilendiren tesadüfi sebepler dolayısıyla eşyanın gemiye teslim edilmesi ve alınması imkânı bulunmayan günler yükleme süresine eklenir; şu kadar ki, yükleme süresi içinde olmasına rağmen taşıtan bu günler için taşıyana sürastarya parası ödemekle yükümlüdür.”

TTK 1156/5: “Üçüncü ve dördüncü fıkralarda yazılı hâllerde, yüklemeye fiilen devam edildiği anda, süre durduğu yerden işlemeye başlar.”

TTK 1156/6: “Sürastarya süresi ise ikinci ilâ beşinci fıkralarda belirtilen hâllerden etkilenmeksizin kesintisiz olarak hesaplanır; meğerki, bu hâllerin doğumuna, taşıyan kusuruyla sebep olsun.”

Madde metninde anlaşılacağı üzere, demuraj başladıktan sonra, herhangi bir sebeple kesilemeyecektir.

Tarafların aralarında akdettiği sözleşme uyarınca, demuraj başlangıç tarihi geciktirilebilir veya ortada taşıyanın gecikmesi gibi bir durum söz konusu ise demuraj işlemeye başlamayabilir. Gecikme taraflarca beklenmedik bir durumdan kaynaklanıyorsa, duruma taşıtan katlanacaktır.

Kırkambar Sözleşmelerinde Yükleme Süreleri:

Kırkambar sözleşmelerinde taşıyan, taşıtana geminin bir kısmını tesis etmektense sadece yükü yükleme limanından boşaltma limanına teslim etme yükümlülüğüne haizdir. Kırkambar sözleşmeleri genellikle belli hatlar arasında sefer gerçekleştirmek suretiyle taşımacılık yapan taşıyanların uyguladığı sözleşmelerdir.

Kırkambar sözleşmelerinde, taşıyanın muhatabı olan birden çok taşıtan olması ihtimali yüksek olduğundan sebeple taşıtan veya temsilcisi yükü teslim almak için hazırlık ihbarını gönderdiğinde taşıtanların da yüklerini belirlenen zamanda teslim etmeleri gerekmektedir. Bu nedenle kırkambar sözleşmelerinde starya veya sürastarya süreleri bulunmamaktadır.

Kırkambar sözleşmesinde taşıtanın yükleme borcu, yükü genel olarak yüklemenin yapılacağı yere teslim etmektir. Taşıtanın yükü tesliminde gecikme olması halinde taşıyanın bekleme zorunluluğu bulunmamaktadır. Yükü zamanında teslim etmeyen taşıtan, taşıyan onu beklememiş olsa bile tam navlun ücretini ödemek zorundadır, eğer taşıyan zamanında teslim edilmeyen yük yerine başka bir yük alırsa bu hususta süreyi kaçıran taşıtanın ödeyeceği navlun ücretinde yerine geçen yüke göre azalır.

Taşıyan, gecikme sonucunda yükü almadan gidecekse ve navlun ücretine dair hakkını korumak istiyorsa taşıtana yükün geciktiğini belirten yazılı bir ihbarda bulunmak zorundadır.

Detention:

Bir geminin taşıtan veya onun yetkilisi olan kişilerin kusuru nedeniyle sefer esnasında ya da yükleme boşaltma limanlarında, yük işlemlerinin tamamlanmasından sonraki gecikmeler de dahil olmak üzere, herhangi bir gecikme yaşanması durumunda taşıyanın kaybettiği zaman ve masrafları için detention (alıkoyma bedeli) ortaya çıkacaktır. Detention, sıklıkla “damages for detention” kalıbıyla karşımıza çıkabilmektedir.

Bir sefer çarterpartisinde, donatana gecikme sebebiyle demuraj isteme hakkı verilebilmektedir. Ancak, sürastarya ücretinin tahakkuk edebilmesi için önce bir Hazırlık İhbarı verilmesi gerekir.[4] Gemi Hazırlık İhbarı verilmeden önce gecikirse, gemi sahibi detention talebinde bulunabilir. Eğer çarter partide açıkça belirtilmemişse, taşıtanların geminin varış yerine ulaşması için makul olan her şeyi yapacakları ve böylece Kaptanın bir Hazırlık İhbarı gönderebileceği zımni bir şart olacaktır. Taşıyanın detention talep etme sebebi olabilecek bazı olaylar aşağıdaki gibi sıralanabilir:

1-    Taşıtan, yükü hazır etmekte gecikirse ve gemi bu nedenle gecikme yaşarsa taşıyan tarafından detention talep edilebilir. Bu olay, taşıtanın henüz yükü hazır etmemesi sebebiyle taşıyanın liman idari tarafından limana girmesine izin verilmemesi gibi örneklendirilebilir.

2-    Taşıtanın yükleme öncesi hazırlıkları tamamlamamış olması gibi hallerde detention talebi ortaya çıkabilmektedir. Seferlerde özel durumlar bulunduğunda, geminin Hazırlık İhbarı vermesi için taşıtanın hazırlıklarını tamamlamasını beklemesi gerekebilir ve taşıtan hazırlıklarını tamamlayamadığı için geciken ve Hazırlık İhbarı veremeyen bir taşıyan; Hazırlık İhbarı verilememesinde hatası olan taşıtandan detention talep edebilir.

3-    Taşıtan, yükleme veya boşaltma limanını zamanı içerisinde taşıyana bildirmezse taşıyan detention talep edebilir.  

Detention, yükün tamamını teslim etmeyen taşıtanın herhangi bir teminat olmaksızın taşıyanı sürastarya süresinin dışında limanda bekletmesi veya taşıtanın yükleme/boşaltma limanını belirlememesi sebebiyle gecikme yaşanması gibi hususlarda işlemektedir. Çarterpartide sürastarya süresi belirli bir dönem olarak kararlaştırılmamış ise damages for detention gündeme gelemeyecektir ve taşıyan yalnızca sözleşmede mutabık kalınan oranda demuraj ücreti talep edebilecektir.

Kısaca, detention ücretinin talep edilebilmesi için starya ve sürastarya süresinin sözleşme ile kararlaştırılmış olması esastır. Detention ücretleri, daha önceden kararlaştırılabilecek bir ücret değildir, bu yüzden önceden sözleşmede belirlenemeyecek olsa da detention ücretinin 3. Şahıslar tarafından taşıyana yansıtılması gerekir ki taşıyan da bu ücreti detention adı altında taşıtana rücu edebilsin.

Bu tür gecikmeler geminin seferinde veya bir rıhtım veya havuz çarteri olması durumunda, duruma göre, geminin rıhtıma veya havuza varmasından önce meydana gelebilir. Ancak, aşağıdaki örneklerde de görüleceği üzere, gecikmelerin çoğu gemi seyirden çıktıktan sonra meydana gelmektedir.

Detention talep edebilmek için önemli olan bir diğer faktör ise taşıtan tarafından bir hata veya sözleşmeye aykırılık olduğu ispat edilmelidir; ispat edilememesi halinde detention talebi geçerli olmayabilecektir.

Detention ücretinin belirlenmesi, taşıyanın karşılaştığı zararlara göre belirlenecek belirsiz bir değer olduğu için taraflar tam olarak belirli bir detention ücreti kararlaştırmayabilir. Uygulamada, detention ücretinin demuraj ücretiyle aynı olduğu yönünde anlaşmaya varılabilir veya taşıyan detention ücretinin demurajdan fazla olduğunu ispatlarsa detention için demurajdan daha fazla ücret talep edebilecektir.

Demuraj Ücretinin Hesaplanması:

İstanbul 17. Asliye Ticaret Mahkemesi tarafından demuraj ücretinin belirlenmesiyle ilgili olarak 2020/446 Esas sayılı dosyasında 29 Kasım 2021 tarihli 2021/453 Karar sayılı kararında aşağıdaki şekilde yapılan bir hesaba dayanarak karar vermiştir:

“…dosya içeriğinde geminin tahliye ettiği liman acentesi tarafından hazırlanmış olması gereken "statement of fact (SOF): zaman çizelgesi" yer almamakla birlikte, dosyada mevcut, davaya konu yükün taşınmış olduğu ... ... isimli gemi tarafından "hazırlık mektubu" 19.08.2019 tarihinde saat 04:42 de verildiği, Bu kapsamda gemi, davalının yükünü tahliye edeceği Shuaiba limanına 19.08.2019 günü saat 04:42 de vardığı, davacı tarafından 19.08.2019/04:42 ile 29.08.2019/13:12 arasında geçen 10 gün 8,5 saat için demuraj, navlun sözleşmesindeki 12.500 Usd detention bedeli ile; 10 gün x 12,500 Usd + 8,5/24 saat x 12.500 Usd = 129.427,50 Usd gecikme bedeli hesap edildiği, navlun sözleşmesinde "detention 12.500 Usd" ve "grace priod 48 hrs" olarak anlaşmaya varıldığı görülmektedir. "Detention" terimi deniz taşımacılığında "alıkoyma" manasına geldiği, Navlun sözleşmesinde ve konşimentonun devam sayfalarında geç teslim alma, gümrük işlemleri vb nedeniyle oluşabilecek gecikmeler için "detention/demuraj" kavramlarının birlikte kullanıldığı, bir başka deyişle gecikmeler nedeniyle "alıkoyma veya demuraj" uygulanacağı belirtildiği, sözleşmede navlun ödemesinin gecikmesi durumunda oluşacak bekleme nedeniyle detention veya demuraj ödenip ödenmeyeceği konusunda bir anlaşma maddesinin yer almadığı görüldüğü, bu kapsamda navlun ödemesinin gecikmesi durumunda, "grace period" yani "serbest süre/ödemesiz dönem" uygulaması yapılıp yapılmayacağı önem kazandığı, yazışmalardan, geminin 19.08.2019 tarihinde saat 04:42 de boşaltma limanına vardığı, navlun ödemesinin 22.08.2019 tarihinde yapıldığı, bu tarihin Perşembe gününe denk geldiği ve Kuweyt'te hafta sonu tatilinin başlamış olduğu, bu durumda 25.08.2019 tarihine kadar işlem yapılamadığı, davalı tarafından gümrük işlemlerinin bitirilememesi nedeniyle ancak 29.08.2019 saat 13:12 de yanaştığının anlaşıldığı, bu kapsamda geminin varmış olduğu 19.08.2019/04:42 ile yanaşmış olduğu 29.08.2019/13:12 arasında toplam bekleme süresi "10 gün 8,5 saattir"olduğu, aksi kararlaştırılmadıkça navlun ödemesinde yaşanan gecikmelerde veya navlunun ödenmemesi durumlarında "detention/demuraj" işlemesi mümkün olmayacağı, "... " yani “serbest süre/ödemesiz dönem" kiracıya/alıcıya verilen hazırlık süresini ifade ettiği, bu kapsamda sözleşme ile anlaşılan 48 saatin/2 günün toplam bekleme süresinden düşülmesi gerekmekte olduğu, 19.08.2019/04:42 - 29.08.2019/13:12 :10 gün 8,5 saat -Grace Period (Serbest süre/Ödemesiz dönem ) : 2 gün (48 saat) Toplam Bekleme Süresi : 8 gün 8,5 saat -8 gün x 12.500 üsd +8,5/24 saat x 12.500 Usd = 104.427,50 Usd demuraj bedeline ulaşıldığı, davalı tarafından 100.000 Usd demuraj bedeli ödenmiş olmakla, davacının, davalıdan 4.427,50 Usd bakiye demuraj alacağı kaldığı belirtilmiştir…

…Davacı tarafından geminin limana varış tarihi olan 19.08.2019/04:42 ile tahliye tarihi olan 29.08.2019/13:12 arasında geçen 10 gün 8,5 saat için 129.427,50 Usd gecikme bedeli hesap edildiği, bakiye 29.427,00 USD nin talep edildiği görülmektedir. Demurajın işlemeye başladığı tarih uyuşmazlık konusu olup navlun ödenmediği takdirde serbest süre için de demuraj yansıtılabileceği yönünde bir kayıt ya da anlaşma bulunmadığı, bu durumda ödemesiz dönem dışında davalının 8 gün 8,5 saat süre yönünden demuraj bedelinden sorumlu olduğu, bilirkişi raporunda navlunun ödenmesinde yaşanan gecikmelerde ve navlunun ödenmemesinde demuraj işlemeyeceği belirtilmiş ise de, hesaplamanın iki günlük serbest sürenin dikkate alınarak doğru şekilde yapılmış olduğu, davacının, davalı tarafından 8 gün bekleme süresi hesap edilerek yaptığı 100,000 USD ödemesinden sonra 4.427,50 USD bakiye demuraj alacağının bulunduğu anlaşılmakla davanın kısmen kabulüne dair aşağıdaki şekilde karar vermek gerekmiştir.

HÜKÜM:

1-Davanın KISMEN KABULÜ ile ... İcra Müdürlüğü'nün 2020/... esas sayılı dosyasına yapılan itirazın KISMEN İPTALİ ile takibin 4.427,50 USD asıl alacak ve 33.65 USD işlemiş faiz üzerinden devamına, kabulüne karar verilen takibe konu asıl alacağın takip tarihinden itibaren kamu bankalarının aynı yabancı para türünden 1 yıl süreli mevduatına uyguladıkları en yüksek faiz oranın üzerinden faiz uygulanmasına…”

İlgili kararda, taraflar arasında demuraj/detention uygulamasının yapılacağı ve detention için 48 saatlik serbest süre olduğu yönünde anlaştığı belirtilerek, geminin toplamda 10 gün ve 8,5 saat boyunca beklemesi halinde serbest süre çıkarıldığında kalan zamanın detention ücreti olarak talep edildiği Bilirkişi tarafından yapılan raporla teyit edilmiştir. Taraflar arasında “detention 12.500 Usd" ve "grace priod 48” kararlaştırılması sonucunda günlük detention ücretinin 12.500 Amerikan Doları olduğu, serbest sürenin ise 48 saat olduğu anlaşılmaktadır. Türk Ticaret Hukuku kapsamında detention yerine demuraj ifadesi kullanılabilmekte olsa da, ilgili kararda yaşanan gecikmenin daha önce açıklaması yapılan “demuraj” tanımına girmediği açıkça ortadadır.

BÖLÜM II.

KONTEYNERLER İÇİN DEMURAJ VE DETENTION

Tacirlerin yükleri gemilerle taşınırken, yükün konteynere koyulması suretiyle gemiye yüklenebilir. Taşıyan, gördüğü iş nedeniyle halihazırda konteynerlere sahip olabilir, taşıtan da konteyner sahibi olmayabilir.

Konteynerin taşıyan tarafından tedariki hem taşıtanın hem taşıyanın lehinedir. Öncelikle teknolojinin gelişmesi ve modern taşıma gereçlerinin kullanımına bağlı olarak alanında uzmanlaşmış bir taşıyan, gemisinde kullanacağı en uygun konteyneri taşıtana nazaran daha kolay ve ucuza temin edebilir.

Konteynerin tedarikinin taşıyana bırakılması taşıtanın da menfaatinedir. Zira binlerce konteyneri işleyen taşıyan karşısında, taşıtanın daha ağır şartlarda konteyner tedarik edeceği aşikârdır. Bununla birlikte konteyner, taşıyan tarafından tedarik edilecek olursa, adeta geminin ambarı gibi kabul görür(7) ve taşıyan, tedarik ettiği konteynerin elverişsizliğinden taşıtana karşı Türk Ticaret Kanunu’nun 1141. maddesi gereği sorumlu tutulabilir.[5]

Deniz ticareti faaliyeti kapsamında taşıyanlar, taşıdıkları yükü varma limanında taşıtan ile yaptıkları sözleşme uyarınca belirlenen gönderilene teslim etmekle mükelleftirler. Gönderilenin ilgili yükü teslim alması için yapması gereken işlemleri tamamlayarak yükü taşıyandan teslim almalı ve böylece yükün taşıyanda kalması suretiyle taşıyanın ticari faaliyetlerinin engellenmemesini sağlamalıdır. Taşıyan, gönderilenin yükü almaya hazır olması için varış limanına yaklaştığı süreçte tahmini varış zamanını “varış ihbarı” ile belirterek gönderileni hazırlamakla mükelleftir. Gönderilen ise, varış ihbarını aldıktan sonra işlemleri tamamlayarak yükü teslim almalıdır.

Genellikle taşıyan tarafından temin edilen konteynerler, yine taşıyan tarafından zamanında ve kararlaştırılan yerde gönderilene veya temsilcisine teslim edilmelidir. Taşıyan tarafından temin edilen konteynerler, yükün konteynerde bulunacağı süre boyunca kendi cins ve niteliklerine uygun olarak korunmasını sağlamaktadır. Taşıyan tarafından temin edilen konteynerler ile ilgili olarak menfaatlerin korunabilmesi adına, konteynerlerin varma limanında tahliye edilmesi sonrasında temiz ve boş olarak taşıyana iade edilmesi gerekmektedir.

Konteynerin temiz ve boş iade edilmesi, taraflar arasında yapılacak bir sözleşme ile süre şartına bağlanabilir veya sözleşme olmaması halinde makul bir süre belirlenebilir. Sürenin aşılması halinde, konteyneri diğer navlunlarında kullanacak olan taşıyanın ticari faaliyetine engel olunduğu bir gerçektir. İşbu hususta, konteynerin hangi tarafın zilyetliğinde bulunduğu, konteynerin beklemesi (demuraj) veya konteynerin gecikmesi (detention) sonuçlarından hangisinin oluştuğunu belli etmektedir.

Konteyner, taşıyan tarafından varış limanına getirildikten sonra gönderilen veya temsilcisi tarafından hiç teslim alınmayabilir veya teslim alındıktan sonra süresi içerisinde taşıyana temiz veya boş verilmemiş olabilir.

Konteynerin taşıyandan hiç teslim alınmaması halinde konteyner zilyetliği hala taşıyanda kalacak ve konteyner beklemiş olacaktır, bu nedenle konteyner beklemesi yani konteyner demurajı oluşacaktır.

Konteynerin taşıyandan teslim alınması fakat taşıyana temiz ve boş olarak yeni navlun faaliyetinde kullanılacak şekilde iade edilmemesi halinde ise konteyner gecikmiş olacak yan konteyner için detention oluşmuş olacaktır.

Taşıtan tarafından taşınan yük, taşıtan dışında birine teslim edilecekse, TTK madde 1203 “Eşya, taşıtandan başka bir kişiye teslim edilecekse, bu kişi, navlun sözleşmesi veya konşimento ya da diğer bir denizde taşıma senedi uyarınca eşyanın teslimini istediğinde, bu istemin dayandığı sözleşmenin veya konşimentonun yahut diğer bir denizde taşıma senedinin hükümlerine göre ödemeye yetkili kılındığı bütün alacakları ödemekle, kendi hesabına gümrük resmi ödenmiş ve başka giderler yapılmış ise bunları da vermekle ve üstüne düşen diğer bütün borçları yerine getirmekle yükümlü olur.”

A- Konteynerlerin Beklemesi (Demuraj):

Yukarıda yapılan açıklama uyarınca konteynerin beklemesi / demuraj ücretinin, varma limanında tahliye yapıldıktan sonra konteynerlerin gönderilen veya temsilcisi tarafından teslim alınmaması sonucunda taşıyanın zilyetliğinde kalacak ve bunun sonucunda taşıyan tarafından yapılacak diğer taşımalarda kullanılamayacaktır. Taşıyanın sahibi olduğu konteynerleri kullanamaması sonucunda, konteynerlerin beklemesi ile demuraj ücreti oluşmaktadır.[6]

Demuraj alacağı hukuk sistemimizde 2000’li yıllarda giriş yapmış ve demuraj alacakları yargılama konusu olmuştur. 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK) madde 1176, “Kırkambar sözleşmesinde gönderilen, taşıyanın veya yetkili bir temsilcisinin bildirimi üzerine gecikmeden eşyayı teslim almakla yükümlüdür” uyarınca bir navlun sözleşmesinde eşyanın teslim alınması yükümlülüğü açıkça belirtilmiştir. Boşaltmanın hiç veya süresinde yapılmamasını düzenleyen TTK’nin 1174. maddesi:

·      Gönderilen veya temsilcisi eşyayı teslim almak için hazır olduğunu belirtmesine rağmen süresi içerisinde eşyayı teslim almaktan imtina etmesi halinde, taşıyan tarafından gönderilen veya temsilcisine bildirim gönderilmesine rağmen teslim alınmaması halinde taşıyan, TTK madde 1174/1 uyarınca 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu (TBK) madde 107, 108 ve 109 ile belirtilen haklarını kullanabilecektir.

·      TTK madde 1174/2 “Gönderilen, eşyayı teslim almaktan kaçınır veya 1168 inci maddede yazılı bildirim üzerine eşyayı teslim almaya hazır olup olmadığını bildirmez yahut bulunamazsa taşıyan, birinci fıkrada gösterilen tarzda hareket etmek ve aynı zamanda durumu taşıtana bildirmek zorundadır.” ilk fıkradan farklı olarak taşıyanın TBK madde 107,108 ve 109 uyarınca hareket etmesi bir yükümlülük haline getirilmiştir.

·      TTK madde 1774/3 uyarınca birinci ve ikinci fıkralarda gönderilen veya temsilcisinin gecikmesi hallerinde taşıyan, sürastarya parası talep edebilecektir. Sürastarya süresine ek olarak “Sürastarya süresi dolduktan sonraki gecikmeler nedeniyle taşıyan, uğradığı bütün zararın tazminini isteyebilir” hükmü uyarınca taşıyanın talepleri hususunda sınırlayıcı olmayacak şekilde hüküm kurulmuştur.

Konteynerlerin beklemesine ilişkin alacak miktarının temeli, taşıyanın bekleyen konteyner yüzünden karşı karşıya kaldığı masraflar ve üçüncü kişilere karşı yaşayabileceği borçlanma halleridir. Taşıyan ile taşıtan/gönderilen veya temsilcileri arasında önceden demuraj bedelleri bir sözleşme ile belirlenebilecekken; eğer bir sözleşme yoksa piyasa rayici üzerinden yapılacak inceleme sonucunda demuraj ücreti tespit edilebilmektedir. Demuraj borçlusu, TTK madde 1203 uyarınca belirlenir.

TTK 1203: “Eşya, taşıtandan başka bir kişiye teslim edilecekse, bu kişi, navlun sözleşmesi veya konişmento ya da diğer bir denizde taşıma senedi uyarınca eşyanın teslimini istediğinde, bu istemin dayandığı sözleşmenin veya konişmentonun yahut diğer bir denizde taşıma senedinin hükümlerine göre ödemeye yetkili kılındığı bütün alacakları ödemekle, kendi hesabına gümrük resmi ödenmiş ve başka giderler yapılmış ise bunları da vermekle ve üstüne düşen diğer bütün borçları yerine getirmekle yükümlü olur.”

B- Konteynerlerin Gecikmesi (Detention):

Taşıyan, varma limanında boşaltma işlemini tamamlayıp konteyneri gönderilene veya temsilcisine teslim etmekle yükümlüdür. Teslimat yapıldıktan sonra gönderilenin yükümlülüğü ise, kararlaştırılan yer ve zamanda taşıyandan boşaltma sonrasında teslim aldığı konteyneri boş ve temiz olarak iade etmektir. Konteynerler taşıtana temiz ve boş olarak iade edilmez ise temerrüde düşme hali oluşabilecektir.

Konşimentoda konteynerin iadesi hususunda vade tarihleri belirtilebilmektedir. Herhangi bir vade tarihi belirtilmediği durumlarda taşıyan, konteyneri elinde tutana ihtar göndererek konteynerin belirli bir süre içerisinde iadesini talep etmelidir. İhtar gönderilmesi ile konteyneri elinde tutan gönderilen temerrüde düşürülecektir. Konteynerin iadesi için verilen süre içerisinde konteynerin iadesi yapılmamış olursa veya konteynerin iadesi için TBK md 124 uyarınca süre verilmesini gerektirmeyen bir hal mevcut olmasına rağmen iade yapılmamışsa taşıyan, md 125 uyarınca seçimlik haklarını kullanabilir. Seçimlik haklardan sözleşmeden dönme halinin kullanılması halinde taşıyanın konteyneri talep edemeyeceği sebebiyle diğer seçimlik haklarını kullanacağı öngörülebilir. Taşıyanın kullanması beklenen seçimlik hakları, konteynerin iadesi ile gecikme nedeniyle uğradığı zararları talep etmek veya konteyner bedeliyle birlikte karşılaşılan müspet zararları talep etmektir.

Konu başlığı olan konteyner gecikmesi yani detention, taşıyanın konteynerin iadesi ile gecikme nedeniyle uğradığı zararları talebidir.

Detention Borçlusu:

Gönderilen, konteyneri tesellüm etmesine rağmen süresinde iade etmez ise, oluşan detention ücretinden yine kendisi sorumludur. Bununla birlikte gönderilen, eşyanın teslimini talep etmesine rağmen, konteyneri tesellüm etmemiş olabilir. Bu durumda da detention talebinin taşıtana değil, Türk Ticaret Kanunu’nun 1203. maddesi gereği sadece gönderilene yöneltilmesi gerekir.

KAYNAKÇA

Aksoy, S. (2017). Deniz Ticareti Hukukunda Konteynerin Taşıyana İadesi ve Konteyner Demurajı. Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, 33, s. 141-143

Aydın, S. (2010) Sefer Çarterpartilerinde Bekleme Sürelerinin TTK ve Tasarıda Düzenlenişi, Ankara Barosu Dergisi, Sayı: 2010/2, 143-154

Cheng, E. (2018), Detention In a Nutshell, Defence Guides, The West of England Ship Owners Mutual Insurance Association; https://www.westpandi.com/getattachment/77a964d2-2823-4e22-9896-eaa7715139e0/defence-guide_detention_4pp_v2_lr.pdf

Türkel, D. (2019) Deniz Ticareti Hukukunda Konteynerin Beklemesi Ve Gecikmesi Üzerine Bir İnceleme, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı: 21, 707-776

https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2023/03/2023_VatandasinButceRehberi.pdf, (çevrimiçi), 8 Haziran 2023

* Avukat, İstanbul Barosu

[1] https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2023/03/2023_VatandasinButceRehberi.pdf

1 Aydın, S. (2010) Sefer Çarterpartilerinde Bekleme Sürelerinin TTK ve Tasarıda Düzenlenişi, Ankara Barosu Dergisi, Sayı: 2010/2, 143-154

[3] Aydın, a.g.e.

[4] Cheng, E. (2018), Detention In a Nutshell, Defence Guides, The West of England Ship Owners Mutual Insurance Association;https://www.westpandi.com/getattachment/77a964d2-2823-4e22-9896-eaa7715139e0/defence-guide_detention_4pp_v2_lr.pdf

[5] Aksoy, S. (2017). Deniz Ticareti Hukukunda Konteynerin Taşıyana İadesi ve Konteyner Demurajı. Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, 33, s. 141-143

[6] Türkel, D. (2019) Deniz Ticareti Hukukunda Konteynerin Beklemesi Ve Gecikmesi Üzerine Bir İnceleme, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı: 21, 707-776